ISTORYA KA PINAGGALINAN KA IRIGA
A Iriga galin sa oosipun na “I raga” na a buut sa sabiyun agko raga, na nagtonga galin sa Salog ka Bikol na binabaoy na Bua (Nabua), na nag-aanap sa mataas na logar dara ka grabing paorootrong-otrong pagbaa sa banwaan pagtig-oranan na.
A Bua raga na malamod sagkud medaling baaun pagtig-oranan na. Holi kading nagkapirang tawo, sa pag-atol ni Padre Felix de Huertas, so Kora Paroko ko Nabua so manga paraoma nagbalyo sadto I –raga kin sari sira pwedeng magtanun ko manga pananum nira na uda pagkatakot na baaun.
Sinonod nira so atol ko padi, kaya so manga tawo binayaan so Bua sagkud nag-istar sadto mataas na logar na kin sari mababayad adi sa agko paniilan ka Sumagang, na nasa irayang parte ko bokid ka Bua. A poon ko bokid agko maiwas na raga na pwedeng gamitun para pagtanuman bukung arug sa Bua; diri adi nagmamati sa grabeng kadipisilan sa pagbaa kin alduw na sa tig-oran. A logar na adi binaoy kadto na Iraga, na a buut sabiyun agko raga sa local na oosipun.
So manga Franciskano na nakaistar sadto Bikol peninsula, mabayad so bagong raga na agko maray raga para sa ebanghelyo. Mantang nagpapadagos so pag-ebanghelyo ko manga Fransiskano, naosay dakulu magin so kayaman sa Iraga. Kaya diri nag-uban so manga trabawo nailatag sa pagprolamar kadi sa visita ka Nabua. Sagkud dakul na manga tawo sa Nabua so nag-iyan sa Iraga tanganing sadto na mangistaran.
Ko nagdadakul na so tawo sagkud nagraraay man so ebanghelyo, so manga nangignistaran sadto manga poon ko Bokid sa Sumagang napakaray so sokol sagkud so kayamanan, lowayloway na nagbobosol ko manga Agta anggan sadto kaitaasan ko bokid. Sagkud ko 1578 so nangingistaran sa I-raga naistablisar na “visita ka Nabua sagkud agko simbaan na nauman gibo sa kawoy. Sagkud si San Antonio de Padua so nagin patron ka simbaan na adi sa pangongona ni Padi Pedro de Jesus sagkud Padi Bartolome Ruiz na amo nagsisirbi kanda bilang namomoon. Ko 1953, limang taon so nakaagi pagkatapos na mauman so simbaan, so manga soldados na Agta rinaut so simbaan. Itinogrok so pangarwa alagad naraut man adi sa bagyo sagkud nasobsoban kaya nagin abo.
Ko Enero 4, 1941, nagtoga so Bokid na Sumagang, nagpormang dam sa parting Buhi ko bokid pinagponan ko diri nilalaoman na dam na amo a bonganga ka bolkan. Sigon sa istorya, a Nuestra Senyora de Angustina nagpabayad sadto Inorogan sagkud sa paagi sa manga milagro naligtas so manga Iriguenos galin sadto makatatakot na pagtoga.
Ko 1682, agko na popolasyon na 8,900, so I-raga nailipat sadto Pueblo de la Provincia de Ambos Camarines. Pagkatapos kadto, so manga atoridad ko Espanyol binago so ngara galin sa I-raga paiyan sa Iriga sagkud ko 1710 si Don Bonifacio de los Angeles nag-organisar sa onang upat na baryo sa Iriga amo a: San Agustin, San Isidro, San Nicolas sagkud San Antonio Abad.
Ko 1972 pagkatapos na maraut ko pangarwang simbaan, so bagong simbaan itinogrok, alagad adi man naraut sa kalayo ko 1841. Sa kataposan, pagkatapos na maraut so oring simbaan, Fray Tomas de Alfafara, amo na nagngona ko pagtogrok ko bagong simbaan, kaiba ko darwang tore na gibo sa bloke sa semento sagkud baybay sagkud bato. Amo na di so ori pagkatapos binago adi ko 1866, sagkud ko 1892 so tore binago man sa kawoy sagkud utak.
Sagkud ko 1893, sadto Momorias de la Provincia de Ambos Camarines nagpabayad sa numero ko Baranggay sa ‘piueblo de Iriga” na naiibanan ko San Roque, San Fransisco de Asis, San Juan Bautista, Sto. Domingo de Guzman, San Miguel Arcangel, San Nicolas de Tolentino, San Agustin, San Antonio Abad, Sto. Nino sagkud Santiago de Galicia, na agko popolasyon na 13,813. Agko sanan sadi uput na tinampo na nasambitan sagkud galin adi sa Nabua paiyan sa Bato, Buhi sagkud sa Polangui, Albay sagkud agko sa usad na paiyan sa Nueva Caceres (Naga) sa Salog ka Bikol sa paagi sa Bangka.
Ko 1901 bilang parte ko stratehiya ko manga Kolonistang Amerikano tanganing madara so manga Filipino, so onang eskwelahan sa pobliko na itinogrok amo a Iriga Central School. Ko 1913 so Manila Railroad Company Station sagkud so sasaran amo naman naitogrok anggan sa ngowan na lokasyon. Sa pagbutang ka istasyon ko train sagkud sasaran so Iriga lang ispid na nagluyad sagkud nagin sentro ka sauran sa manga logar ka Rinconada.
So onang bus na lolonadan sadi amo a ALATCO. So rota niya amo a Iriga-Naga; alagad sa pagpapadagos so negosyo nagin maray, so kompanya nagrogang sa manga serbisyo sa banwaan ka Camarines Sur, Camarines Norte, Albay, Sorsogon, nagtaong logar tanganing maboksan so aagyan ko manga pwerang logar sa Bikol, paiyan sa logar ka pagpadagos ka ekonomiya.
Pagkatapos ko 1918 Max L Blouse, usad sa manga driver ko ALATCO nagpoon naman sa sadiring negosyo na amo a Batangas, Laguna, Tayabas Bus Company (BLTB).
So panawon na pananakop ko Amerikano pansamantalang natapos ko 1942 ko matapso so World War II. So imperyo ko manga Hapon nangyari sagkud nagkampo sadto kolo ko Kalbaryo na natatan’aw so siyodad ko Iriga. So eskwelahan ko Iriga Central nagin man kampo; so manga diri na naakomodar dinara sadto Ateneo de Naga.
Arug sa manga dakul na logar, so manga soldados na Bikolano nag-abot sa Iriga pagkatapos ko pananakop ko manga Amerikano. A Bokid ka Iriga amo nagin kampo tanganing magkoko sa manga kaiba buku sana sa Iriga kindi sa Albay. Sa tabang ko manga Agka na malakabisto sadto , so manga soldados ko manga hapon diri makadagos sadto luug ko bokid.
Pagkatapos ko pananakop ko manga Hapon ko May 15, 1945, so eskwelaan ko Iriga Central binoksan para sa rehabilitasyon. Ko 1948, so onang kolehiyo sa Iriga amo a Mabini Memorial College na itinogrok ni Atty. Felix R. Alfelor, Sr. Pagkatapos ko usad na taon Atty. Ortega nagtogrok man sa Sainth Anthony College.
So establisimentong adi para sa mataas na pag-eskwela, kaiba na so La Consolacion Academy dalidaling nag-indagar sa pagdakulu sagkud pagpakaray ko manga munisipyo sagkud makadara sa manga estodyante sa bilog na rehiyon.
Ko 1960, nabayad ko Iriga a dakulung progreso ko ekonomiya sagkud sosyal. Kaya ko Hulyo 18, 1968, so siyodad naibalyo sa siyodad sa paagi sa Acta Repoblika 5261. Alagad, ko Setyembre 3 pareyong taon ko so siyodad talagang naosay nasagkud inagoraran bilang pangtolong siyodad sa Kabikolan ni Presidente Marcos.
